Levensloop

Beelen werd op 29 maart 1807 in Amsterdam geboren. Op jeugdige leeftijd toonde hij een bijzondere interesse in theologie en talen. Hij ontving privé-onderwijs in de Hebreeuwse taal van Joodse leraren. Dat legde de basis voor zijn latere specialisatie in de bijbelse wetenschappen en wat ook zijn bijnaam opleverde. Na zijn priesterwijding in 1832 vervolgde hij zijn studie in Leuven. Daar specialiseerde hij zich in de bijbelse wetenschappen en klassieke filologie. In 1836 werd hij benoemd tot hoogleraar van het Oude en Nieuwe Testament en oosterse talen aan de Katholieke Universiteit Leuven. Hier zou hij bijna vijf decennia les geven. Door zijn verdiensten als bijbel- en taalgeleerde werd hij benoemd tot huisprelaat van de paus. Hij was adviseur van de Congregatie van de Index en erekanunnik van Luik en Ridder in de Orde van Leopold. Zijn academische carrière viel samen met een periode van hernieuwde interesse in Bijbelvertalingen binnen de katholieke wereld. Het Eerste Vaticaans Concilie (1869-1870) had nadruk gelegd op de onfeilbaarheid van de paus en de autoriteit van de Kerk. Dat droeg bij aan de behoefte om orthodoxe, door de Kerk goedgekeurde Bijbelvertalingen te bevorderen. In dit kader werd Beelen’s werk bijzonder relevant.

Vertaalfilosofie

Beelen’s aanpak van Bijbelvertaling werd gekenmerkt door een diep respect voor de Latijnse Vulgaat, de officieel erkende Bijbeltekst van de Katholieke Kerk sinds het Concilie van Trente (1545-1563). Tegelijkertijd hechtte hij groot belang aan de oorspronkelijke Griekse tekst van het Nieuwe Testament, die hij gebruikte om de betekenis van de Vulgaat te verduidelijken en waar nodig te corrigeren. Hij beschouwde de Vulgaat als de “moedervertaling”, maar was van mening dat deze niet onfeilbaar was.

Beelen geloofde dat een vertaling zowel trouw moest blijven aan de bronteksten als begrijpelijk moest zijn voor de lezer. Hij pleitte voor een letterlijke vertaling waar mogelijk. Maar hij koos voor parafraserende passages als dat nodig was om de betekenis duidelijk over te brengen. Een volledige breuk met de oude Van Winghe-vertaling [Leuvense Bijbel] leek niet raadzaam. Hij licht toe: Waar de overzetting van Van Winghe of eenige andere Nederduitsche vertaling mij voldeed, heb ik die gevolgd; naar noodelooze nieuwheid zocht ik nergens. Behalve de oude Syrische vertaling, de zogenaamde Peshito, hebben mij de Italiaansche, Fransche en Engelsche, doch voornamelijk de Hoogduitsche vertalingen goede diensten bewezen.” (pag. x). Zijn vertaalwerk getuigde van een streven naar balans tussen academische nauwkeurigheid en pastorale toegankelijkheid. Een belangrijke publicatie die Beelen’s vertaalfilosofie samenvat, is zijn werk Grondregels voor het vervaardigen eener Nederduitse vertaling van het Nieuwe Testament. In dit boek formuleerde hij richtlijnen voor vertalers. Hij benadrukte dat een getrouwe vertaling niet alleen rekening moest houden met de letterlijke betekenis van de tekst, maar ook met de stijl en context van het origineel. Hij beklemtoonde het belang van een diepgaande kennis van zowel de oorspronkelijke talen als de Nederlandse taal, om zo een vertaling te maken die zowel accuraat als toegankelijk was.

Het Nieuwe Testament

Zijn vertaling van het Nieuwe Testament verscheen in delen, beginnend in de jaren 1850. Het project weerspiegelde zijn ambitie om een katholieke tegenhanger te bieden voor de protestantse Bijbelvertalingen die in de 19e eeuw aan populariteit wonnen. Beelen’s werk was niet alleen een vertaling. Het presenteerde ook een uitgebreide commentaartekst waarin hij exegetische en filologische inzichten deelde.

Naast zijn vertaalwerk leverde Beelen belangrijke bijdragen aan de tekstkritiek van het Nieuwe Testament. Hij was een van de eerste katholieke geleerden die moderne tekstkritische methoden toepaste om varianten in handschriften te analyseren. Zijn werk omvatte een systematische vergelijking van de Vulgaat met de Griekse tekst. Daarbij maakte hij gebruik van manuscripten zoals de Codex Vaticanus en de Codex Alexandrinus. Daarnaast publiceerde Beelen talrijke artikelen en commentaren waarin hij bijbelse passages uitlegde in hun historische en literaire context. Zijn geschriften waren gericht op zowel academici als priesters en seminaristen. Zijn doel was om een breed publiek toegang te geven tot de rijkdom van de Schrift.

Invloed en Erfenis

De invloed van Beelen’s werk reikte verder dan zijn eigen tijd. Zijn vertaling van het Nieuwe Testament werd gebruikt in katholieke seminaries en door geestelijken die op zoek waren naar een diepgaande uitleg van de Schrift. Zijn stijl en methoden raakten later enigszins uit de gratie door de opkomst van nieuwere wetenschappelijke benaderingen. Toch blijft zijn werk een belangrijk voorbeeld van 19e-eeuwse katholieke Bijbelexegese. Beelen’s nadruk op de combinatie van filologische precisie en theologische orthodoxie inspireerde latere katholieke vertalers en bijbelwetenschappers. Zijn inspanningen droegen bij aan de legitimatie van tekstkritische studies binnen de katholieke kerk, een veld dat tot dan toe voornamelijk werd gedomineerd door protestantse geleerden.

Beelen’s werk als vertaler van het Nieuwe Testament weerspiegelt zijn toewijding aan de katholieke traditie en zijn streven naar wetenschappelijke nauwkeurigheid. Zijn vertaling en bijbehorende commentaren hebben een blijvende invloed gehad op de studie van de Bijbel binnen de katholieke kerk. Hoewel zijn methoden en inzichten niet zonder kritiek waren, blijft zijn werk een waardevol monument in de geschiedenis van de Bijbelvertaling en -exegese.