Van tijd tot tijd kunnen we interessante Nederlandstalige Bijbels aan onze collectie toevoegen, hetzij door schenkingen, overnames van particulieren of door aankopen binnen het professionele circuit. Sommigen onderscheiden zich door hun uitgave, conditie, uitvoering of zeldzaamheid. Onder het thema ‘Biblia Neerlandica – Uitgelicht’ willen we een aantal pareltjes uit onze bibliotheek speciaal belichten.
Historisch kader
Hagenpreken in Antwerpen – door Frans Hogenberg (1570)
In de geschiedenis van de Reformatie stonden de jaren zestig van de 16e eeuw in het teken van de zogenaamde hagenpreken en de Beeldenstorm. Met een rooms-katholieke kerk in crisis, sloten steeds meer mensen zich aan bij de nieuwe leer. Omdat geloofsbeoefening in gebieden onder Spaans gezag verboden was, werden preken in de buitenlucht gehouden. Dit waren de hagenpreken of graspreken. Vlaamse steden als Ieper, Oudenaarde, Brugge, Gent en Antwerpen waren centra van hagenpreken en trokken duizenden toehoorders. Op een prent uit 1570 is te zien hoe in de buitenwijken van Antwerpen hagenpreken gehouden werden. Waar de lutheranen vooral op het Kiel preekten, deden de calvinisten dit in het nabijgelegen Berchem en Borgerhout. De preken kweekten verzet tegen de gevestigde roomse godsdienst en geloofsbeleving. Ook het gebrek aan geschikte locaties voor calvinistische erediensten was een groeiend pijnpunt. In korte tijd liepen de spanningen hoog op.
De Beeldenstorm – gravure door Jan Luyken
In de zomer van 1566 trok het publiek op veel plaatsen steden in en drongen kerken binnen. Dergelijke schermutselingen, verspreid over Vlaanderen en Holland, escaleerden in augustus 1566 tot de Beeldenstorm. Opgehitst door de preken en met steun van zowel lokale bevolking als edelen, werden kerkgebouwen bestormd en heiligenbeelden, altaren, schilderijen en religieuze objecten vernield. Ook een groot aantal boeken ging verloren. Zo werd op 22 augustus 1566 de volledige bibliotheek van het Gentse Dominicanenklooster Het Pand in de rivier de Leie gegooid, waarna men hierover de oversteek kon maken. Deze beweging breidde zich als een lopend vuurtje uit naar andere steden in de Lage Landen. Nog diezelfde maand waren Breda, ’s Hertogenbosch, Leiden, Middelburg, Utrecht, Den Haag en Amsterdam aan de beurt. In september 1566 bereikte hij Leeuwarden en Groningen.
Een tegenreactie liet niet lang op zich wachten. Lokale besturen en kerkelijke autoriteiten organiseerden zich om de orde te herstellen. Veel prominente gereformeerden werden gevangengenomen en terechtgesteld. Ook de Spaanse Koning Filips II reageerde furieus en trof maatregelen om in de Nederlanden gewapend orde op zaken te stellen en de beeldenstormers te straffen. Met een leger van 10.000 man en onbeperkte bevoegdheid werd Hertog Alva [*] naar de Nederlanden gestuurd om de opstand hardhandig de kop in te drukken. Bij zijn aankomst in 1567 werd in Brussel de Raad van Beroerten (= onlusten) of de zogenaamde ‘Bloedraad’ opgericht. Onder het bewind van Alva werden in 5 jaar tijd meer dan 1.000 personen geëxecuteerd. Uit angst om gearresteerd te worden trokken naar schatting 60.000 mensen weg uit de Lage Landen. Willem van Oranje was ook zelf gevlucht, maar organiseerde in 1568 een gewapend verzet tegen de Spaanse overheersing. Hiermee werd het begin van de Tachtigjarige Oorlog ingeluid.
In deze woelige tijden was het niet eenvoudig om aan een protestantse bijbel te komen. Als centrum van ketterse bijbeldrukken was Antwerpen inmiddels vervangen door Emden. Deze stad in Oost-Friesland bood onderdak aan duizenden calvinistische vluchtelingen uit Brabant en Vlaanderen. Het centraal gelegen Antwerpen maakte destijds op ruime schaal een snelle distributie over land mogelijk. Vanuit het noordelijke Emden ging de aanvoer van bijbels vaak over zee. Daarenboven was het toezicht op de verzending en verkoop van ketterse bijbels en literatuur veel strenger geworden.
Het Nieuwe Testament in duodecimo
Titelblad
De BN-bibliotheek bewaart een zeer merkwaardig Nieuwe Testament dat in 1568 uitgegeven werd in een handzaam duodecimo-formaat (12°). Een eerste druk was het jaar daarvoor, in 1567 verschenen. Op het titelblad ontbreekt de drukkersnaam en -plaats, maar waarschijnlijk was dit Emden. Wellicht is het afkomstig van de drukpersen van Willem Gailliaert. Het bevat de tekst van de Deux-Aesbijbel en de annotaties van de Franse hervormer Augustin Marlorat du Pasquier die in 1562 een martelaarsdood gestorven was. Het was de eerste keer dat zijn kanttekeningen op het Nieuwe Testament in een Nederlandstalige bijbelvertaling opgenomen werden.
Voorbericht ‘Totten Christelijken leser’
In het voorwoord prijst de Nederlandse bewerker de ‘schoone ende heerlicke annotatien’ van de Geneefse bijbel. Toch waren ze niet in de eerste plaats bedoeld voor de ontwikkelde of geschoolde lezers. De opzet was ‘om na de gemeyne maniere van spreken den simpelen ende ongheleerden verstandelick te onderwijsen: want wy verkiesen liever van de nueswijse gheleerde berispt te zyne dan dat wy dit werck voor den simpelen ende ongheleerden menschen door eenen constigen stijl souden duyster maken.’
Het voorbericht van de tweede druk ‘De Oversetter totten Christlicken Leser’ sluit af met de initialen ‘J.A.’, de bewerker van het bijbeltje. Volgens dr. Broeyer gaat achter deze letters Johannes Arcerius schuil. De aanleiding hiervoor is ondermeer zijn grote beheersing van de Franse taal die vereist was voor een accurate vertaling van Marloratus’ kanttekeningen. – Dr. F.G.M. Broeyer; De Statenbijbel en zijn voorgangers : Nederlandse bijbelvertalingen vanaf de Reformatie tot 1637 / door C.C. de Bruin. Nederlands Bijbelgenootschap, Haarlem / Belgische Bijbelgenootschap, Brussel (1993); pag. 220.
‘Kalendier Historiael’
Het is vooral de ‘Kalendier Historiael’ die dit bijbeltje tot een curiositeit maakt. Het is duidelijk geïnspireerd op de in omloop zijnde rooms-katholieke heiligenkalenders, maar aangepast aan een protestants publiek. Het presenteert een lijst van jaarmarkten die op diverse plaatsen gehouden werden: van het Friese Sneek, het Overijsselse Zwolle tot het Kempense Hoochstraten en Zottegem in Vlaanderen. Alleen die rooms-katholieke feestdagen zijn opgenomen die een link met belangrijke markten hadden. Een aantal heiligendagen werden vervangen door Bijbelse gebeurtenissen die aan een specifieke datum gekoppeld werden. Of ze werden vervangen door sterfdagen van markante, protestantse figuren [•] en Nederlandse en Vlaamse martelaren. [◊] Ook recente gebeurtenissen die verband hielden met de hagenpreken en de beeldenstorm werden vermeld. Bij augustus is te lezen: ‘Omtrent desen tijt Namelick inde derde weke der Oogstmaent [= augustus] gheschiedde te Antwerpen/ te Gent/ ende in vele steden ende dorpen der Nederlanden/ een seer wonderlicke […] ende extraordinaire afworpinghe der Beelden ende der Altaren/ […] Anno 1566.
Na het Nieuwe Testament bevat deze uitgave ook de ‘Catechismus Ofte Onderwijsinghe in de Christelicke leer/ […]’. In ons exemplaar ontbreken hiervan de laatste twee bladen. Andere exemplaren zijn te vinden in gespecialiseerde bibliotheken verspreid over Nederland, zoals de universiteitsbibliotheken in Amsterdam, Groningen en Utrecht, het Nederlands Bijbelgenootschap in Haarlem en de KB in ’s Gravenhage. Een incompleet exemplaar wordt bewaard in de Berlijnse Staatsbibliothek. Elders wereldwijd zijn er geen exemplaren gevonden.
[*] Fernando Álvarez de Toledo y Pimentel, bijgenaamd de ‘IJzeren Hertog’. Hij was een Spaanse generaal en vanaf 1567 landvoogd van de Nederlanden.
[•] Ondermeer Johannes Hus, Martin Bucer, Maarten Luther, Eduard VI en Johannes Calvijn.
[◊] Zo krijgt de arrestatie en marteldood van de Oostvlaamse Martijn De Smet een vermelding. Hij was een calvinistisch predikant in Mechelen en zou actief betrokken zijn geweest bij de Beeldenstorm. Hij wordt omschreven als ‘een seer geschict en gheleert man’. Op 7 februari 1567 werd hij ‘aen eenen boom ghehanghen buyten Mechelen.
Nadere informatie over de uitgave:
GEGEVENS: Het Nieuwe Testament [Deux-Aesbijbel]; Dat is: Het nieuwe Verbondt onses Heeren Jesu Christi. In Nederduytsche/ na der Griecscher waerheyt overgeset. Met de Annotatien August. Marlorati […]. Hier is oock byghevoecht: Eenen Kalendier Historiael/ met de Jaermerckten van diversche Landen/ Steden ende Vrijheden. Wederom oversien ende ghecorrigeert. Ghedruckt int Jaer 1568. Zonder drukkersnaam en –plaats [waarschijnlijk Willem Gailliaert, Emden].
Titelblad
'Kalendier Historiael' - Januari
Op zoek naar een nieuwe ‘thuis’ voor een antieke Bijbel of een Bijbel/kerkboek met goud- of zilverbeslag? Wij bieden gratis onze expertise aan om hierbij te helpen.
Neem vrijblijvend contact met ons op via het contactformulier.
