Claes Jansz. Visscher (1587-1652) # Grote Kaarten

Als zoon van een scheepstimmerman zette Claes Jansz. Visscher rond 1610 zijn eerste stapjes in de drukkerswereld. In 1611 vestigt hij zich in de kalverstraat waar ook enkele beroemde ‘conculega’s’ hun bedrijf hadden, zoals Hondius en Pieter van den Keere. Later verhuisde hij naar de Dam. Zijn winkel zou bekend komen te staan onder de naam ‘De Visscher’ en zou uitgroeien tot een succesvolle kunsthandel. Met uitzondering van de wereldkaart hebben alle bijbelkaarten een visserfiguurtje als huismerk verwerkt. Op de kaart van het ‘Beloofde-Landt’ situeert het zich duidelijk herkenbaar boven de titelcartouche.

Als kundig tekenaar en graveur werd aanvankelijk de nadruk gelegd op het versieren van de kaarten van Hondius en Blaeu. Tussen 1611 en 1618 verschenen belangrijke, topografische werken waaronder een indrukwekkend stadsprofiel van Amsterdam. Tot zijn fonds behoorden ook enkele atlassen en een 200-tal etsen. Vooral zijn zogenaamde ‘historie-prenten’ hebben Claes Jansz. Visscher beroemd gemaakt. Deze gravures zijn duidelijk te herkennen door de typisch Hollandse landschappen en eigentijdse krijgstaferelen. En in 1650 bracht Visscher een eigen prentbijbel uit onder de titel ‘Theatrum Biblicum’.

Sinds 1637 nam de productie van grote Statenbijbels een hoge vlucht. Hoewel het nadrukken van Statenbijbels verboden was, had de Synode van Dordrecht wel toestemming gegeven tot het invoegen van ‘schoone Lantcaerten’.  In sommige vroege drukken vindt men wel eens de aangepaste Planciuskaarten door D.R.M. Mathes. Vanaf 1642 worden in de meeste Statenbijbels vijf kaarten van Claes Jansz. Visscher aangetroffen (genummerd van 1-5). Pas omstreeks 1650 zou een kwalitatief hoogstaande wereldkaart aan deze reeks toegevoegd worden. In één oogopslag te herkennen aan het zogenaamde ‘brilletje’ of de twee cirkels op het oostelijk halfrond met voorstellingen van sterrenbeelden. Het kaartwerk zelf waren gebaseerd op werken van vroegere datum, zoals van Ortelius, Laicksteen en Sgrooten.

De extra illustraties van Bijbelse taferelen maakten deze kaarten bijzonder aantrekkelijk. Voor het eerst op een kaart van het Paradijs werd niet alleen belangrijke plaatsnamen in schrift aangeduid, maar ook voorzien van een eenvoudige afbeelding zoals Nineve, Babel en de ark van Noach.

De Bijbelkaarten van Visscher waren bij het publiek bijzonder populair. Ze werden dan ook vanaf hun verschijning gekopieerd en als voorbeeld gebruikt door Cornelis Danckerts I, Danckert Danckerts, Jacob Savry, Josua Offermans, Nicolaes Berchem, Isaäc van der Putte, Samuël Schoonwald en tenslotte Keur in 1748.

De serie van zes Bijbelkaarten van Claes Jansz. Visscher worden in talloze Bijbeledities aangetroffen, waaronder:

• BIBLIA (Biestkensbijbel), D. Van der Schuere, 1642 (1ste staat)
• BIBLIA, Paulus Aertsz. van Ravesteyn, 1654 (2de staat)
• BIBLIA, Weduwe Paulus Aertsz. van Ravesteyn, 1657 (2de staat)

Ca. 1650 – WERELDKAART:

Bijzonderheden:

• Titel: ORBIS TERRARUM TYPUS DE INTEGRO IN PLURIMIS EMENDATUS, AUCTUS, ET ICUNCULIS ILLUSTRATUS Auco- Nicōlaus / Ioā= Visschero.
• Titel bovenaan in kader.
• Afmetingen afdruk: 30,5 x 47 cm.
• Wereldkaart in twee hemisferen, met middellijn van 22,5 cm.
• De vier hoeken geven allegorische voorstellingen van de vier continenten: Europa, Asia, Africa en America, met afbeeldingen van inheemse bevolking en fauna.
• De oostkust van Oost-Brazilië ligt op het oostelijk halfrond. De noordwestkust van Noord-Amerika is overdreven groot ingetekend, maar toont Californië correct als een schiereiland. Delen van Australië en ‘Van Diemens Landt’ zijn weergegeven, terwijl de noordelijke kust niet ingetekend werd.
• De tekst ter hoogte van de Grote Oceaan bevat een beschrijving van de ontdekking van Amerika door Columbus en recentere ontdekkingreizen.
• Tekst verso: Kort en klaer Vertoogh der Landtschappen des wereldts, en hoe deselve nae de Zundtvloedt zijn / verdeelt… Ende tot een besluyt, men zal verstaen, datmen / van den afkomsten der volcken seer ongelijcke kennisse heeft: / […]

1642 – HET PARADIJS:

Bijzonderheden:

• Titel: DE GELEGENHEYT VAN T’PARADYS ENDE T’LANDT CANAAN, MITSGADERS DE EERST BEWOONDE LANDEN / der Patriarchen, uyt de H. Schrifture en verscheyden Auctoren by een gestelt, door Claes Ianss. Visscher A°. 1642.
• Titel in kader bovenaan, tussen afbeeldingen van de zondeval door Adam en Eva (links) en de uitzetting uit het Paradijs (rechts).
• Afmetingen afdruk: 30,5 x 47,5 cm.
• De kaart toont Noord-Egypte (Nijldelta), het Oostelijke gedeelte van de Middellandse Zee en klein-Azië tot Assyrië en Sinear in het oosten. In het midden een kompasroos.
• Rechtsonder een kader met schaalstokken waarop een visser met vissersmateriaal.
• Tekst verso: Verklaringe over de Geographische Beschryvinge des / PARADYS, / Mitsgaders […]. 26 plaatsen worden vernoemd met nummeraanduiding op de kaart.

TWEEDE STAAT:

• Gewijzigde jaartallen: 1643, 1648, 1649 of 1650.
• De twee afbeeldingen naast de titel zijn opnieuw gegraveerd. Op de afbeelding links zijn nu enkele insecten te zien, en op de achtergrond een paardenhoofd.

1642 – DE WOESTIJNREIS:

Bijzonderheden:

• Titel: PERIGRINATIE / ofte Veertichiarige Reyse, / Der kinderen Israels uyt Egipten, door / de Roodezee; mitsgaders de Woestijne / tot int beloofde Landt Canaan, met / groote vlijt uyt verscheyden Auctoren / bij een gestelt, uyt de H. Schrift / gecorigeert, ende int licht gegeven / Door Claes Ianss. Visscher. / int Iaer 1642.
• Titel in kader, als onderdeel van kaders met tabernakelgereedschap.
• Afmetingen afdruk: 30 x 48 cm.
• De kaart toont een deel van de Egyptische Nijldelta (linksboven), en naar rechts uitlopend het land Kanaän met de latere verdeling en aanduiding van de twaalf stammen. Centraal-links de plaats waar de Israëlieten de Rode Zee zouden zijn doorgetrokken. Vervolgens 44 genummerde pleisterplaatsen tijdens de tocht in de wildernis. Rechtsonder bevat het grootste kader de legerplaats van Israël met de tabernakel op een centrale ligging. Links daarvan enkele afbeeldingen van een priester en attributen uit de tabernakel waaronder het offeraltaar, toonbroden, kandelaar, enz.. Boven het kader met legerplaats bevat een afbeelding van een visser met twee hengels.
• Rechtsonder genummerd 2
• Verso: Een korte verklaringhe der Geographische Beschrijvinghe, mitsgaders den tocht der / Israëlieten, uyt Egypten, in ’t Landt van beloften…

TWEEDE STAAT:

• Gewijzigde jaartallen: 1643, 1648, 1649 of 1650.
• Boven de sikkel staat een stadsymbool afgedrukt met volgende verklaring: ‘Dit betekent de 6 / Vrij-steeden Deut= / 4.43. Iosua 20.7.

1642 – JERUZALEM:

Bijzonderheden:

• Titel: DE HEYLIGHE EN WYTVERMAERDE STADT IERUSALEM, EERST GENAEMT SALEM / Genesis 14 / vers 18. / CJVisscher Excudebet.
• Titel boven, over de gehele lengte van de kaart.
• Afmetingen afdruk: 30 x 40,5 cm.
• De kaart toont de stad Jeruzalem in een ‘vogelzicht’-projectie (oosten boven).
• Kader linksonder: VERCLARINGHE DER CYFER-GETALEN in 4 kolommen A-6, 7-16, 17-26, 27-36. Boven dit kader een afbeelding van een visser met hengel.
• Onder staat: Deze kaerte werd gestelt / voor het 3. Cap. Nehemia.
• Verso: BESCHRYVINGHE / Van / IERUSALEM. / … waer van den lustgierigen Leser breeder / kan onderrecht werden, soo in ’t onder soecken der heyliger / H. Schriftuere, als oock in ’t lezen der Joodtsche Historien, voor- / nemelijck den vermaerden Historyschryver Iosephus, die alles / perfectelijck heeft ondersocht en seer curieuselijck beschrveen.

TWEEDE STAAT:

• Gewijzigde jaartallen: 1643, 1648, 1649 of 1650.
• De zinnen ‘Dese Kaerte wert gestelt voor het 3. Cap. Nehemia.’ en ‘Salomon tot Coninck ghesalft 1 Reg.’ Zijn verschoven en gewijzigd in: ‘Dese Kaerte wert gestelt / voor het 3. Cap. Nehemia’ en ‘Salomon tot Coningh gesalft / op den Bergh Gihon 1.Reg.1.’
• De afbeelding rechtsonder is volledig hertekend. Zo wordt de zalving van Salomo en entourage veel groter en duidelijker afgebeeld. Alsook verschijnt ‘De hooge Fonteijne Gihon’.

1642 – HET BELOOFDE LAND:

Bijzonderheden:

• Titel: Geographische beschryvinge van / T’BELOOFDE-LANDT CANAAN, / doorwandelt van onsen Heere / ende Salichmaecker / IESU CHRISTO / neffens sijne / APOSTELEN. / Van nieus gecorigeert ende seer verbetert / door / Claes Ianss. Visscher. A° / 1642
• Titel rechtsonder in een cartouche, omringt met voorwerpen die gelinkt worden aan het offer van Christus, zoals hamer, nagels, ladder, speer, dobbelsteen, enz., en een vissertje dat uitkijkt op de titel.
• Afmetingen afdruk: 30 x 47,5 cm.
• De kaart toont het land Kanaän, verdeeld onder de landstreken Galilea, Samaria en Judea en omliggende gebieden. Onderaan de Middellandse Zee en een windroos. Linksboven een afbeeldingen van de terechtstelling van Christus met zicht op Golgotha. Het kader wordt rechts geflankeerd door een vrouw met baby en kind.
• Op de Zee van Galilea zijn enkele visserbootjes te onderscheiden. Alsook het tafereel dat Jezus op het water loopt, en Petrus bij het zien van de storm wegzinkt (Mattheüs 14:23-34).
• Linksonder een cartouche met twee schaalstokken, omgeven door een engel met schaalstok en vruchten.
• Tekst verso: Geographische beschryvinghe des / JOOTSCHEN LANDTS, / doorwandelt van onsen Salichmaecker den Heere Iesu Christo…  Opsomming van 26 plaatsnamen die op de kaart genummerd zijn.

TWEEDE STAAT:

• Gewijzigde jaartallen: 1643, 1648, 1649 of 1650.
• Onder ‘GROOTE ZEE’ staat: Teken der Vrij-steeden, Exo.21.13. Iosua.20.7.

1642 – DE ZENDINGSREIZEN:

Bijzonderheden:

• Titel: Geographische beschryvinge, / VAN DE / WANDELING DER APOSTELEN / ende de Reysen / PAULI, / Mitsgaders de Landen ende Rycken daer sy het Evangelium / eerst hebben vercondicht, met vlyt gecorigeert door / Claes Iansz Visscher. / 1642
• Titel in een kader, centraal bovenaan de kaart.
• Afmetingen afdruk: 30,2 x 47 cm.
• De kaart toont het oostelijk Middellandse Zee-gebied. Links van Klein-Azië (Turkije) Griekenland, het zuidelijke deel van Italië en Sicilië. Het meest oostelijke deel van de kaart strekt zich uit van de Kaspische Zee tot de Perzische Golf. Vandaar in westelijke richting Babylon (Irak), Arabiæ (Saudi-Arabië), en de noordelijke kuststrook van Afrika: Ægypten (Egypte) en Libia (Libië). De bootreizen van Paulus worden aangegeven met een dubbele stippellijn.
• Boven 4 en onder 5 aparte kaders met 26 afbeeldingen uit het leven van Paulus.
• Bij ‘Paulus zendingsreis naar Rome worden diverse plaatsen genummerd: 1-64, met duiding en beschrijving op de verso-zijde.
• Tekst verso: Verklaringe over de Geographische afbeeldinge der Landtschappen, by den / Apostelen en hare afghesonden Broederen bevaren en doorwandelt…

TWEEDE STAAT:

• Gewijzigde jaartallen: 1643, 1648, 1649 of 1650.