Claes Jansz. Visscher (1587-1652)
# Kleine Kaarten

Kort na het gereedkomen van de grote kaarten begon Claes Jansz. Visscher met het ontwerp van een serie kleine kaarten, bedoeld voor de Statenbijbels van kleiner formaat.  De graveurs die hiervoor aangetrokken werden waren Abraham van den Broeck (1617-1688), Frans Brun (werkzaam van 1627-1648) en Gerard Coeck (1608-1649). Hoewel ze qua omvang ongeveer de helft van de grote kaarten zijn, zijn ze wat nauwkeurigheid betreft vrijwel identiek. Het aantal namen op de kaarten zijn ongeveer gelijk gebleven, wat de kundigheid van de graveurs mag benadrukken. De volledige serie bestaat uit 5 kaarten zonder een wereldkaart. In de grote serie zou die immers rond 1650 voltooid worden. Ook later werd er nooit een verkleinde wereldkaart toegevoegd.

Een opvallende wijziging is doorgevoerd op de ‘Paradys’-kaart. Daar waar op de grote kaart slechts een smalle titelbalk te zien is, wordt op de kleine kaart een Bijbels tafereel afgebeeld van Terah, Abraham en Lot die uit Ur naar Haran emigreren.

Later zijn de koperplaten in bezit gekomen van Samuël Schoonwald, die evenals Claes Jansz. Visscher zijn boekenwinkel in de kalverstraat te Amsterdam had. Zijn serie Bijbelkaarten verscheen in een Lutherse Bijbel van 1725. Op de kaarten werd de naam ‘C.J. Visscher’ vervangen door ‘S. Schoonwald’ en ook de vissertjes zijn verdwenen. De koperplaten werden in 1748 nog een derde keer gebruikt, eveneens voor een Lutherse Bijbel ‘gedrukt voor ’t Consistorie der Lutherse Gemeente te Amsterdam’. De kaarten zijn identiek, behalve dat de naam van Schoonwald nu vervangen is door een sierlijke krul.

De kleine Visscherkaarten komen onder meer voor in de octavobijbels van Van Ravesteyn uit 1633. Maar ze worden ook aangetroffen in geografische werken, zoals ‘Itinera Christi’, of geografische Beschryvinge van het Heilige Land, door Johan Balthasar Metzger (1711).

In de tweede staat worden ze aangetroffen in de Bijbel van Samuël Schoonwald uit 1725.

De derde staat kaarten zijn opgenomen in de Bijbel, gedrukt voor ’t Consistorie der Lutherse Gemeente [te Amsterdam] in 1748.

1748 – HET PARADIJS (derde staat):

Bijzonderheden:

• Titel: DE GELEGENHEYT VAN T’ PARADYS ENDE T’LANDT CANAAN, / Mitsgaders de eerstbewoonde Landen der Patriarchen. S. Schoonwald Exc:
• Titel in kader bovenaan, tussen drie afbeeldingen: 1) Den Val van Adam en Heva (links); 2) Tharah, Abram ende Loth, verlaten Ur, en gaen wonen tot Haran; 3) Adam gedreven uyt Eden (rechts).
• Schaal [ca. 1:9 miljoen]. Afmetingen afdruk: 16,8 x 21,5 cm.
• De kaart toont Noord-Egypte (Nijldelta), het Oostelijke gedeelte van de Middellandse Zee en klein-Azië tot Assyrië en Sinear in het oosten.
• Een kompasroos in de Middellandse Zee, boven de Nijldelta in Egypte.
• Rechtsonder een kader met schaalstokken.
• Verso-zijde: blanco

EERSTE STAAT:

• Na de titel wordt vermeld: ‘door C.I. Visscher’.
• Boven het kader met schaalstokken de afbeelding van een vissertje.
• Een foute vermelding van twee maal ‘Armenia Minor’. Het meest oostelijke deel moet ‘Armenia Major’ zijn. Deze vergissing werd in de volgende edities rechtgezet.
• Verso-zijde: Verklaringe over de Geographische Bechrijvinghe des Paradijs; / Mitsgaders… Met 26 genummerde plaatsen die op de kaart staan aangewezen.

TWEEDE STAAT:

• Na de titel wordt vermeld: ‘S. Schoonwald Exc:’.
• Boven het kader met schaalstokken de afbeelding van een vissertje.
• Verso-zijde: blanco.

DERDE STAAT:

• In de titelbalk is de naamsvermelding ‘S. Schoonwald Exc:’ vervangen door een sierlijke krul.

1649 – DE PERIGRINATIE (herdruk eerste staat):

Bijzonderheden:

• Titel: PERIGRINATIE / ofte / Veertichiarige Reyse der / Kinderen Israels uyt Egipten, door / de Roode-zee; mitsgaders de Woestijne / tot int beloofde Landt Canaa[n], met groote / vlyt uyt verscheyden Auctoren by / een gestelt, uyt de H. Schrift gecorigeert. S. Schoonwald Exc:.
• Titel in cartouche linksonder.
• Schaal [ca. 1:3 miljoen]. Afmetingen afdruk: 16,8 x 21,1 cm.
• De kaart toont een deel van de Egyptische Nijldelta (linksboven), en naar rechts uitlopend het land Kanaän met de latere verdeling en aanduiding van de twaalf stammen. Centraal-links de plaats waar de Israëlieten de Rode Zee zouden zijn doorgetrokken. Rechtsonder bevat het grootste kader de legerplaats van Israël met de tabernakel op een centrale ligging. Links daarvan enkele afbeeldingen van een priester en attributen uit de tabernakel waaronder het offeraltaar, toonbroden, de ark van het verbond, enz.. Boven het kader met legerplaats een afbeelding van Mozes met de stenen tafelen.
• Rechtsboven in de ‘Midelandsche ofte Groote Zee’ een kompasroos.
• Rechtsonder, tussen twee kaders, kaartnummering: 2.
• Verso: Een korte verklaringhe der Geographische Beschrijvinghe, mitsgaders den tocht der / Israëlieten, uyt Egypten, in ’t Landt van beloften…

EERSTE STAAT:

• Na de titel wordt vermeld: ‘door Claes Jansz. Visscher / in’t Iaer 1643’.
• Links van de titelcartouche de afbeelding van een vissertje. Links buiten het kader met afbeelding van de ‘Arke des Verbonds’ staat de tekst ‘Fr Brun fe’.
• Een foute vermelding van twee maal ‘Armenia Minor’. Het meest oostelijke deel moet ‘Armenia Major’ zijn. Deze vergissing werd in de volgende edities rechtgezet.
• Verso-zijde: Een korte verklaringe der Geographische Bechrijvinghe mitsgaders / den Tocht der Israëliten, uyt Egypten, in het Landt van Beloften…  Met 44 genummerde pleisterplaatsen die op de kaart staan aangewezen.
• Op latere kaarten staat ‘1649’ in plaats van ‘1643’ (zoals ons bovenstaand voorbeeld).

TWEEDE STAAT:

• De tekst ‘Fr. Brun fe’, rechts van de titelcartouche is nauwelijks nog leesbaar (ook op de derde staat-kaarten).

DERDE STAAT:

• De naamsvermelding ‘S. Schoonwald Exc:’ is vervangen door een sierlijke krul.

1748 – JERUZALEM (derde staat):

Bijzonderheden:

• Titel: DE HEYLIGHE EN WYTVERMAERDE STADT IERUSALEM, EERST GENAEMT SALEM / Genesis 14 / vers 18..
• Titel boven, over de gehele lengte van de kaart.
• Schaal [ca. 1:10.000]. Afmetingen afdruk: 16,3 x 21 cm.
• De kaart toont de stad Jeruzalem in een ‘vogelzicht’-projectie (oosten boven).
• Kader linksonder: VERCLARINGHE DER CYFER-GETALEN in 4 kolommen A-4, 6-15, 16-26, 27-36.
• Onder staat: Deze kaerte werd gestelt voor het 3. Cap. Nehemia.
• Rechtsonder kaartnummering: 3.
• Verso: blanco

EERSTE STAAT:

• Verso: Beschrijvinge van IERUSALEM …
• Rechtsonder staat: CJVisscher Excu 1643
• Visserfiguurtje naast het kader ‘Verclaringe der Cyfer-getalen’.

TWEEDE STAAT:

• Rechtsonder staat: S. Schoonwald Exc.

1725 – HET IOODSCHE LANDT (tweede staat):

Bijzonderheden:

• Titel: Geographische beschryvinge van / HET IOODTSCHE LANDT, / doorwandelt van onsen Heere ende Salichmaecker / IESU CHRISTO / neffens syne Apostelen. / Sam. Schoonwald Exc.
• Titel linksboven in een cartouche.
• Schaal [ca. 1:2 miljoen]. Afmetingen afdruk: 16,5 x 21,3 cm.
• De kaart toont het land Kanaän, verdeeld onder de landstreken Galilea, Samaria en Judea en omliggende gebieden. Onderaan de Middellandse Zee. Rechtsonder een afbeelding van de terechtstelling van Christus met zicht op Golgotha.
• Linksonder een cartouche met twee schaalstokken waar bovenop een kompasroos.
• Rechtsonder kaartnummering: 4.
• Tekst verso: blanco

EERSTE STAAT:

• Verso: Geographische beschryvinghe des / JOOTSCHEN LANDTS, / doorwandelt van onsen Salichmaecker den Heere Iesu Christo…  Opsomming van 26 plaatsnamen die op de kaart genummerd zijn.
• De titelcartouche bevat het signatuur ‘Claes Jansz Visscher’ in plaats van ‘Sam. Schoonwald Exc.’.
• Visserfiguurtje links van het kader met de afbeelding van de kruisoprichting.

DERDE STAAT:

• De naamsvermelding ‘S. Schoonwald Exc:’ is vervangen door een sierlijke krul.

1725 – WANDELING DER APOSTELEN ENDE PAULI (tweede staat):

Bijzonderheden:

• Titel: Geographische Beschryvinge van de / WANDELING DER APOSTELEN  ENDE PAULI; / Mitsgaders de Landen ende Rycken daer sy het Evangelium eerst heb- / ben vercondicht:  S. Schoonwald Exc:
• Titel in een kader, centraal bovenaan de kaart ter hoogte van de Zwarte Zee.
• Schaal [ca. 1:9 miljoen]. Afmetingen afdruk: 16,7 x 38,5 cm.
• De kaart toont het oostelijk Middellandse Zee-gebied. Links van Klein-Azië (Turkije) Griekenland, het zuidelijke deel van Italië en Sicilië. Het meest oostelijke deel van de kaart strekt zich uit van de Kaspische Zee tot de Perzische Golf. Vandaar in westelijke richting Babylon (Irak), Arabiæ (Saudi-Arabië), en de noordelijke kuststrook van Afrika: Ægypten (Egypte) en Libia (Libië). De bootreizen van Paulus worden aangegeven met een stippellijn.
• Rechtsonder kaartnummering: 5.
• Tekst verso: blanco

EERSTE STAAT:

• Verso: Verklaringe over de Geographische afbeeldinge der Landtschappen, by den / Apostelen en hare afghesonden Broederen bevaren en doorwandelt… Met opsomming van 64 plaatsnamen uit het Bijbelboek Handelingen der Apostelen die op de kaart genummerd zijn.
• De titel bevat de tekst met signatuur ‘Met vlyt gecorigeert door / Claes Ianss Visscher.’ in plaats van ‘Sam. Schoonwald Exc.’.
• Middenonder staat de vermelding ‘CJVisscher excudit’.

DERDE STAAT:

• De naamsvermelding ‘S. Schoonwald Exc:’ is vervangen door een sierlijke krul.