Geneefse kaarten

Johannes Calvijn

Genève en Calvijn

Het Zwitserse Genève was de plaats waar de Franse hervormer Johannes Calvijn in de jaren ’40 van de 16de eeuw een republikeins-kerkelijke staat gevestigd had. De stad was het epicentrum van waaruit het Calvinisme tot grote delen van Europa en de wereld zou uitbreiden. Deels onder invloed van de vluchtelingengemeenten werd het Calvinisme al in een vroeg stadium opgepikt in de noordelijke Nederlanden. Er zijn aanwijzingen dat in het Oostfriese Emden (nu Duitsland) de eerste calvinistische gemeenten gevormd werden. Snel daarna werden nieuwe gemeenten opgericht in veel andere delen van Nederland en Vlaanderen en werd het Calvinisme de overheersende stroming in het Nederlandse protestantisme. Vrijwel alles wat Genève uitging vond weerklank in de groeiende, calvinistische gemeenschappen. 

La Bible – N. Barbier & T. Courteau (1559)

Ook voor de vroegste kaarten in gereformeerde bijbels kon een rechtstreekse lijn getrokken worden naar de Zwitserse stad. De Geneefse bijbeluitgave die in 1559 bij Nicolas Barbier & Thomas Courteau verscheen, bevatte 4 geografische kaarten. In het Oude Testament 1) de woestijnreis en 2) de verdeling van Kanaän. In het Nieuwe Testament 3) Palestina in Jezus’ tijd en 4) het oostelijke deel van de Middellandse Zee en Paulus’ reizen. De uitgevers benadrukten dat de toegevoegde, chorografische kaarten tot ‘groot nut en vertroosting’ zullen zijn. Ze verduidelijken wat de lezer zich alleen op basis van de tekst moeilijk kan voorstellen. In de Bijbeleditie van 1561 werd er een extra kaart van het Paradijs aan toegevoegd. Die was eerder, in 1554 opgenomen in Calvijns’ commentaar op het Bijbelboek Genesis. 

De Woestijnreis-kaart uit ‘Description et Charte de la Terre Saincte’ door Guillaume Postel (1561)

Guillaume Postel

Voor het geografische ontwerp was de Franse linguïst, oriëntalist en theoloog, Guillaume Postel (1510-1581) verantwoordelijk. Deze geleerde was tussen 1539 en 1543 actief als hoogleraar Hebreeuws, Grieks en Arabisch aan het Parijse Collège de trois Langues. Hoewel hij protestantse sympathieën had, heeft hij nooit gebroken met de roomse kerk. Zijn soms excentrieke en mystieke opvattingen vonden weinig steun en veroorzaakten enkele keren aanvaring met wereldlijke en kerkelijke autoriteiten. Maar dat weerhield hem niet om uit te blinken op wetenschappelijke terreinen, zoals wiskunde, astronomie en cartografie. Door zijn taalkundige expertise en handschriftenkennis had hij zelfs waardevolle bijdragen aan de Antwerpse Polyglot, uitgebracht door Christoffel Plantijn (1568-1572). Vooral zijn werk ‘Description et Charte de la Terre Saincte’ uit 1553 en de herdruk uit 1561 was van wezenlijk belang voor de Bijbelcartografie. Vier van de vijf kaarten legden de basis voor de kaartenreeks die in de Geneefse Bijbeluitgave opgenomen werd. De vele reizen die Postel ondernam brachten hem enkele keren in Bijbelse landen, waaronder Egypte, Palestina en Jeruzalem. Zijn studie van de geografische kenmerken van het Heilige Land op het terrein zelf was ongetwijfeld een flinke aanscherping voor het ontwerp van zijn Bijbelse kaarten.

Geneefse kaarten in de Lage Landen

Deze reeks van 5 kaarten werd onmiddellijk een succes en stond model voor een hele reeks Bijbels in verschillende landen. Gedurende een halve eeuw werden ze gekopieerd door minstens 24 verschillende uitgevers voor 48 verschillende edities van de complete Bijbel in 9 talen, waaronder het Frans, Engels en Nederlands. In het Nederlandse taalgebied werden 2 van de 5 kaarten door Pieter Huys gekopieerd en opgenomen in twee Antwerpse uitgaven van de Leuvense Bijbel. Deze werd in 1566 uitgegeven door Christoffel Plantijn en Philips Nuyts. De complete kaartenset werd voor het eerst toegevoegd in een Deux-Aesbijbel uit 1580. In een folio-uitgave van Jan Canin, gedrukt ‘in de Vermaerde Coopstadt Dordrecht’.

Vogelzicht tempelcomplex uit Ezechiel

Opmerkelijk is dat alle namen op de kaarten in het Frans behouden zijn. Alleen de bijgedrukte tekst is in het Nederlands. Later ontvingen de namen verschillende aanpassingen. Zo verandert ‘La Mer Mediterranee’ eerst in ‘De Mediterrane Zee’ en later in ‘De Middellantsche Zee’. Ook ‘La Mer Adriatique’ wordt vervangen door ‘De Zee Adriaticum’ en later ‘De Adriatische Zee’. Meestal werden de kaarten in bijbels mee ingebonden als losse, geplooide papiervellen, met uitzondering van de Paradijskaart die bij Genesis 3 op een tekstpagina afgedrukt werd. Bij de kaartenset hoort nog een 6de extra plaat. Het is een afdruk van het tempelcomplex zoals beschreven in het Bijbelboek Ezechiël. De titel is: Forme der wederoprechtinghe des Tempels. Aangezien het niet om een echte kaart gaat beperken we ons tot een vermelding en een afbeelding.

De overgang van de 16de naar de 17de eeuw betekende een sterke kwaliteitsverbetering van kaarten in Nederlandstalige Bijbels. En dat niet alleen op wetenschappelijk vlak. De veranderde technieken vertegenwoordigden ook een nieuw hoofdstuk in de bijbelcartografie. Tot het einde van de 16de eeuw werden kaarten meestal gesneden uit houtblokken. De verfijnde techniek om kaarten in koper te graveren was een kwaliteitsverbetering waarbij men scherper, duidelijker en gedetailleerder te werk kon gaan. Een ontwikkeling waar ook de beroemde cartograaf Petrus Plancius zijn voordeel mee deed. Zijn wetenschappelijke en cartografische expertise werd toonaangevend voor de volgende generatie Bijbelkaarten.

Om het overzichtelijk te houden tonen we alleen de kaartenreeks uit de Dordtse Bijbel uit 1580. De Geneefse kaarten verschenen onder meer in de volgende Bijbeluitgaven:

• BIBLIA, [Jan Canin] in de Vermaerde Coopstadt Dordrecht (1580)
• BIBLIA, Cornelis Jansz., Delft (1581)
• BIBLIA, Peeter Verhaghen, Dordrecht (1581)
• BIBLIA, Jaspar Troyen, Antwerpen & P. Verhaghen, Dordrecht (1584/’83)
• BIBLIA, Jacob Arenszoon, Leyden (1587)
• BIBLIA, Bruyn Harmansz Schinckel, Delft (1596)
• BIBLIA, Aelbrecht Heyndricksz, ’s Gravenhage (1596)

1580 – PARADIJS

Het Paradijs (1580)

Kenmerken:

• Titel [of varianten hierop]: Deze Figuere afbeeldt ons de gheleghentheyt des / Lusthofs Eden. De welcke behoort ghestelt ende / gheset te worden tusschen het 3. Ende 4. Capittel / Genesis, in de letter A
• Afmetingen afdruk: 11 x 10 cm.
• Noorden boven
• Vermelding van slechts één stad: Babylon. Rechts hiervan staan Adam en Eva bij een boom afgebeeld.
• Naast en onder de kaart begint een tekst met: Soo daer eenich Landtschap onder den Hemel is / dat wtghenomen is in schoonheydt […]

1580 – DE WOESTIJNREIS

De Woestijnreis (1580)

Kenmerken:

• Titel: [Woestijnreis]
• Afmetingen afdruk: 15,4 x 21 cm.
• Coördinaten vermeld in de randen; het noorden boven
• De kaart toont het zuid-oosten van de Middellandse Zee met uiterst links de Nijldelta in Egypte en de 40-jarige tocht door de woestijn.
• Verwijzingen naar: de tocht door de Rode Zee en de woestijnreis met genummerde (42) pleisterplaatsen. De strijd tegen Amalek, Mozes die op de berg Horeb de Decaloog ontvangt en de verering van het gouden kalf. God voorziet in het manna, kwartels en de koperen slang.
• De kaarten van 1580 en 1590 bevatten rechts een tekstkolom die begint met: Dese Caerte (de welcke behoort ingevoecht te worden voor het XXIII. Capittel des Boecs Numeri) teeckent ons den wech […]

1580 – VERDELING BELOOFDE LAND

Verdeling Beloofde Land (1580)

Kenmerken:

• Titel: De deylinge van den Lande / Canaan, gedaen de[n] kinderen / van Israel: te weten, door / Moses twee stammen ende ee[n] half va[n]der Iordane Oost-/waerts, ende den anderen sta[m] /men ouver dese syde der Ior-/dane, door Iosue.
• Afmetingen afdruk: 11,2 x 16,8 cm.
• De titel staat linksboven in een versierde cartouche, binnen de afdruk van de kaart.
• De kaart toont het land Kanaän en de verdeling onder de stammen van Israël. Ook de stam van Josef wordt vermeld, naast die van zijn zonen Efraïm en Manasse.
• Het laatste traject van de woestijnreis is aangegeven met de nummers 39, 40 en 41.

1580 – HET HEILIGE LAND

Het Heilige Land in Jezus’ tijd (1580)

Kenmerken:

• Titel: Beschriiuinghe van het heylich Landt, vermaent in de vier Euangelisten, in het beghinsel: / alwaer sy behoort ghestelt ende gheset te worden, dwelck is voor S.Mattheeus, in de letter a.
• Afmetingen afdruk: 16 x 20,7 cm.
• Coördinaten vermeld in de randen; het noorden boven
• De titel staat linksboven geplaatst in een versierde cartouche.
• De kaart toont het grondgebied van Israël in Jezus’ tijd, met een kustlijn van Gaza tot Sidon.
• De kaart lijkt in de Arabische woestijn begroeiing van groen en bomen te suggereren en op de Middellandse Zee is een galjoen getekent.
• Verso-zijde: tekstblad met een opsomming van Romeinse keizers en stadhouders in Israël in de tijd van Jezus en de apostelen, onder de titel: ‘De Monarchie der Romeynen’

1580 – PAULUS’ ZENDINGSREIZEN

De zendingsreizen van de apostelen (1580)

Kenmerken:

• Titel: Caerte der Landen ende plaetsen, daer af ghesproken wort in de Handelinghe der / Apostelen, de welcke voor tselue Boeck behoort ghestelt te worden.
• Afmetingen afdruk: 16,2 x 21,6 cm.
• Coördinaten vermeld in de randen; het noorden boven
• De titel staat boven de kaart afgedrukt.
• De kaart toont het Middellandse Zeegebied van Italië (Rome), Sicilië en Malta tot de Kaspische Zee en de Perzische golf in het oosten. Zuidelijk wordt de kustlijn van noord-Afrika gevolgd tot Egypte, en via de Nijldelta en de Rode Zee tot de Perzische Golf.