Joost Hartgers (naar Petrus Plancius)

Dat de bijbelkaarten van Petrus Plancius erg populair waren blijkt uit het feit dat er van de tweede serie nog een derde, weliswaar aangepaste reeks uitgebracht werd. Deze set kaarten staat op naam van Joost Hartgers en werd voor het eerst toegevoegd in een Statenbijbel uit 1653. Joost Hartgers werd rond 1615 in Amsterdam geboren en in 1637 begon hij zijn activiteiten als boekverkoper en -uitgever. Zijn bedrijfspand was gelegen ‘op den Dam, bezijden het Stadhuis, op de hoek van de Kalverstraat’. Dit pand in hartje Amsterdam fungeerde als winkel en woonplaats. Rond 1655 had hij meer dan 130 titels op zijn naam staan.

Vanaf 1653 kon Joost Hartgers zich ook tot de selecte groep van uitgevers van grote Statenbijbels rekenen. Deze editie bevat de Bijbelkaarten die voorheen op naam van ‘Petrus Plancius’ (1^ste reeks) en ‘D.R.M. Mathes’ (2^de reeks) stonden. Rond 1650 kwam hij in het bezit van deze koperplaten. De oorspronkelijke reeks bestond uit 7 kaarten, maar in de Hartgers-uitgave werden er slechts 5 gebruikt: zowel de wereldkaart als de vogelzicht-kaart van Jeruzalem werden weggelaten.

Wat onmiddellijk opvalt is dat de kaarten korter zijn: de afbeeldingen die de geografische kaarten rechts en links flankeerden zijn verdwenen. In de titel is de zin ‘Gedruckt tAmsterdam by Jan Evertsz. Cloppenborch, Met Privilegie voor 8. Iaeren’ vervangen door: ’t Amsterdam by Joost Hartgers’. Verder is de ruimte boven en onder de 5 overgebleven gravures opgevuld met een beknopte omschrijving van de Bijbelse afbeelding. De reden waarom Hartgers de koperplaten ingekort heeft is onduidelijk.

• BIBLIA, Ioost Hartgers, Amsterdam (1653)
• BIBLIA, Weduwe Paulus Aertsz van Ravesteyn, Amsteldam (1661)
• BIBLIA, Helmich van Cappel, Gorinchem (1662)

1. Ca. 1653 – HET PARADIJS

Kenmerken:

• Titel: TABULA GEOGRAPHICA, IN QVA PARADISUS, NEC NON REGIONES, UR=bes, oppida, et loca describuntur; quorum in Genesi mentio fit: Auct. D.R.M. Mathes. Geographische beschryvinge des Paradijs, oft Lusthofs Heden, metgaders der Landen, steden en plaetsen, der welcker vermelt word int boeck der Scheppinge. T’Amsterdam by Ioost Hartgers.
• Afmetingen afdruk: 32,5 x 29 cm. In vergelijking met de vorige drukken werden telkens de 5 afbeeldingen op de flanken aan de rechter- en linkerkant weggehaald.
• Links van de kaart een paradijstafereel in de Hof van Eden. Adam en Eva worden hier omringd door allerlei dieren met rechts onderaan een eenhoorn. Onderaan het signatuur ‘DvB. Inven.’ (= graveur: Daniël van Bremden).
• Het in Ezechiël genoemde land ‘Magog’ wordt ten oosten van Syrisch Antiochië aangeduid (Ezech. 38:2).
• Verso rechts: ‘Korte Beschrijvinge van de Lantschappen des Werelts, Hoe deselver na de Zundvloet zijn verdeelt en bewoont door de nakomelingen van Noah; …’
• Rondom de gehele kaart staan 15 afbeeldingen van verhalen uit Genesis. Om er enkele te vermelden (in de richting van de klok, linksboven te beginnen):
  1) Adam en Eva eten van de verboden vrucht.
  2) Kaïn doodt Abel.
  3) Isaäk zegent zijn zoon Jakob in plaats van diens broer Esau.
  5) Jakob vecht met een engel voor het verkrijgen van een zegen.
• In de hoeken van de kaart werd de extra ruimte opgevuld met het Tetragrammaton of Gods naam in Hebreeuwse letters ‘JHWH’.

2. Ca. 1653 – DE WOESTIJNREIS

Kenmerken:

• Titel: TABULA GEOGRAPHICA, IN QVA IISRAELITARUM, AB ÆGYPTO AD KE=nahanæam usque profectiones omnes, et stationes describuntur Auctore D.R.M. Mathes.
  Geographische beschryvinge der Heirtochten ende Rustplaetsen der kinderen Israels, treckende uijt Egypten int Land van beloften. tAmstelredam by Ioost Hartgers.
• Afmetingen afdruk: 32,5 x 29 cm. In vergelijking met de vorige drukken werden telkens de 5 afbeeldingen op de flanken aan de rechter- en linkerkant weggehaald.
• De route van de woestijnreis wordt aangegeven met nummers 1-41.
• Rechts onder schematische voorstelling van de legerplaats en stammenverdeling.
• Titel verso: ‘Een korte verklaringhe der Geographische Beschrijvinghe, midtsgaders den tocht der Israeliten, uyt Egypten, in’t Landt van Beloften.’
• Boven en onder staan 5 afbeeldingen van verhalen uit Exodus en Deuteronomium. Om er enkele te vermelden (in de richting van de klok, linksboven te beginnen):
  1) De kindermoord / Mozes in een mandje drijvende op de Nijl gevonden door de dochter van Farao.
  3) Amalek strijdt tegen Israël / op de heuvel staat Mozes wiens armen ondersteund worden.
  4) Mozes werpt de 2 stenen tafelen stuk bij het zien van de Isaëlieten die het gouden kalf vereren.

3. Ca. 1653 – BELOOFDE LAND

Kenmerken:

• Titel: TABULA GEOGRAPHICA, in OMNES RE=giones, urbes, oppida, loca et fluvij Israeliæ describuntur; quorum mentio fit in Iosua, et alijs veteris Testamenti libris: de integre multis in locis emendata, ac regionum limitibus distincta.
  Geographische beschryvinge, waer in alle landschappe[n], steden, plaetsen en rivieren des lands Israel word beschreve[n]; waer van in Iosua, en[de] anderen boecken des Ouden testaments vermelt wordt: van nieus in velen plaetsen verbetert, en[de] met landpalen onderscheyden. t’Amsterdam by Ioost Hartgers.
• Afmetingen afdruk: 32,5 x 29 cm. In vergelijking met de vorige drukken werden telkens de 5 afbeeldingen op de flanken aan de rechter- en linkerkant weggehaald.
• Linksonder een kompasroos; het oosten boven.
• Titel verso: ‘Korte verklaringe over de Geographische Beschrijvinge des Landts van Beloften.’
• Boven en onder de kaart staan 5 afbeeldingen van verhalen uit Jozua en 1 & 2 Samuël. Om enkele te vermelden (tegen de richting van de klok in; linksboven te beginnen):
  1) Israël neemt onder leiding van Jozua het land Kanaän in met de Ark des Verbonds voorop.
  2) De profeet Samuël zalft Saul tot koning over Israël.
  3) David verslaat de Filistijnse reus Goliath.
  5) Davids zoon Absalom door Joab gedood.

4. Ca. 1653 – PALESTINA TIJDENS JEZUS’ BEDIENING

Kenmerken:

• Deze kaart bevat centraal bovenaan geen titel. Op die plaats staat nu een afbeelding van de zogenaamde ‘kruisoprichting’ of Christus terechtstelling op Golgotha.
• Afmetingen afdruk: 32,5 x 29 cm. In vergelijking met de vorige drukken werden telkens de 5 afbeeldingen op de flanken aan de rechter- en linkerkant weggehaald.
• De kaart toont de landstreken waar Jezus zijn bediening doorbracht – Galilea en Judea.
• Linksonder een kompasroos: Oosten boven.
• Titel verso: ‘Geographische Beschrijvinghe des Joodschen Landts.’
• Boven en onder de kaart staan 6 afbeeldingen met taferelen uit de Evangelieën. Om enkele te vermelden (tegen de richting van de klok in; linksboven te beginnen):
  1) Een engel verschijnt aan Zacharias, commotie in de tempel.
  2) De bruiloft van Kana / Jezus 1ste wonder en verandert water in wijn.
  3) Johannes de Doper onthoofd.
  4) Voedselvermenigvuldiging met gebruik van 5 broden en 5 visjes.
  5) Jezus verschijnt aan zijn discipelen.
  6) Christus terechtstelling op Golgotha.

5. Ca. 1653 – DE ZENDINGSREIZEN v/d APOSTELEN

Kenmerken:

• Titel: TABULA GEOGRAPHICA, IN QVA OM=NES REGIONES, URBES, OPPIDA ET LOCA DE=scribuntur, quorum mentio fit in Actis et Epistolis Apostolorum, et Apocalypsi; de integro multis in lo=cis emendata, ac regionum limitibus distincta. auct. D.R.M. Mathes.
  Geographische beschrijvinghe aller landen; steden en plaetsen van welcken vermelt wordt inde Handelinghen, ende Sendbrieven der Apostelen; van nieus in vele plaetsen verbetert, ende met landpaelen onderscheijden door . D.R.M. Mathes. t’Amsterdam by Ioost Hartgers.
• Afmetingen afdruk: 32,5 x 29 cm. In vergelijking met de vorige drukken werden telkens de 5 afbeeldingen op de flanken aan de rechter- en linkerkant weggehaald.
• De kaart toont de landstreken rond het Middellandse Zeegebied; het huidige Italië, Griekenland, Turkije, Syrië, Israël, het noorden van Egypte en de noordelijke kustlijn van Afrika.
• Rechtsonder 2 schaalstokken van 4,1 cm in een cartouche.
• Linksonder signatuur ‘Baptista Doetechomius sculp.’
• In de Middellandse Zee een kompasroos: noorden boven.
• Titel verso: ‘Verclaringhe over de Geographische afbeeldinge der Landtschappen, by den Apostelen en hare afgesonden Broederen bevaren en doorwandelt.’
• Boven en onder de kaart staan 5 afbeeldingen van taferelen uit de Handelingen der Apostelen en de Openbaring van Johannes. Om er enkele te vermelden (tegen de richting van de klok in; linksboven te beginnen):
  1) Stichting van de Christelijke gemeente / uitstorting van heilige geest over 120 discipelen van Christus.
  3) Bekering van Saulus van Tarsus.
  4) Petrus ontvangt een visioen van onreine dieren en krijgt de opdracht te slachten en te eten.
  5) Satan uit de afgrond, doden worden geoordeeld voor de troon.
• De hoeken van de kaart is extra ruimte opgevuld met florale motieven.