Petrus Plancius (1552-1622)

• Eerste serie kaarten (1590)

Petrus Plancius werd in 1552 als Pieter Platevoet geboren in West-Vlaanderen. In Duitsland en Engeland ontving hij zijn godsdienstige vorming, waar hij naast geschiedenis en talen ook theologie studeerde. Vanaf 1576 bediende hij als predikant de Nederduitse gereformeerde kerk in Brussel.

Petrus Plancius

Onder aanvoering van de hertog van Parma ondernamen Spaanse troepen een militair offensief waardoor steeds meer Vlaamse steden terug onder rooms-katholieke invloed kwamen. Door de dreiging van de inquisitie vluchtte Plancius in 1585 naar de noordelijke Nederlanden en vestigde zich in Amsterdam. Hier kon hij zijn ambt van predikant vrij snel weer opnemen.

Plancius had kennelijk een temperamentvolle instelling. Door de vurigheid waarmee hij andersdenkenden bestreed, moest hij door zijn meerderen regelmatig tot bedaren gebracht worden. Zo ontwikkelde hij zich bijvoorbeeld tot een fel tegenstander van Arminius, de leider van de Remonstranten. Zijn talenkennis kwam vooral tot zijn recht in zijn activiteiten als één van de vertalers Latijn-Nederlands in de totstandkoming van de Statenvertaling. Deze taak heeft hij trouw uitgevoerd tot aan zijn dood in 1622.

Hoewel Petrus Plancius zich sterk geprofileerd had in het godsdienstige landschap, was hij in de eerste plaats wetenschappelijk geograaf, astronoom en zeevaartkundige. Het welvarende koloniale verleden van de Nederlanden is grotendeels te danken aan Plancius’ cartografie. De biograaf J. Keuning noemt hem ‘het intellectueele middelpunt van de Hollandsche expedities naar Oost en West’ en stelde hem in belangrijke mate verantwoordelijk voor de economische voorspoed van de jonge republiek (Keuning, 1946, p. 68).

Plancius nam ook het initiatief om een noordoostelijke doorvaart voor een nieuwe, onbedreigde route naar India en China te vinden. De derde expeditie zou in 1596-1597 resulteren in de beroemde overwintering op Nova Zembla. In 1602 werd Plancius benoemt tot cartograaf van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC). Hij legde de basis voor meer dan 100 land- en zeekaarten voor de VOC.

Deux-Aesbijbel – Amsterdam (1590)

Plancius’ vroegste cartografische productie is een serie bijbelkaarten die voor het eerst aangetroffen worden in een Deux-Aesbijbel uit 1590. Voor de grafische begeleiding werden Johannes van Deutecom en diens twee zonen Baptista en Johannes ingezet. De uitgever van deze Bijbel was Laurens Jacobszoon in Amsterdam. In zijn bijbeluitgaven van 1590, 1592 en 1596 werd ook een wereldkaart toegevoegd. Ze bevat grotendeels de projectie van de kaart van Rumond Mercator uit 1587, met enkele wijzigingen bij Oost-Azië, Japan, Zuid-Amerika, de Salomonseilanden en de Kaapverdische eilanden. Het Zuidpoolgebied (Terra Australis of Magallanica) is nog even groot getekend als bij Ortelius en bevat namen uit het Marco Polo-tijdperk. De andere kaarten zijn vrij eenvoudig van uitvoering en vertonen enige overeenkomst met de Geneefse houtsnedekaarten. Verder is er veel overgenomen van Ortelius, Gerard de Jode en Mercator.

Deze serie van (meestal 4 van) 5 bijbelkaarten worden o.a. aangetroffen in volgende Bijbels:

• BIBLIA, Aelbrecht Heyndricxz., Delft (1590)
• BIBLIA, Laurens Jacobsz., Amstelredam (1590, 1592 en 1596)
• BIBLIA, Jan Paedtsz Jacobs en Jan Bouwensz., Leiden (1596)

1. Ca. 1590 – WERELDKAART

Kenmerken:

• Titel: ORBIS TERRARVM TYPVS. DE INTEGRO MVLTIS IN LOCIS EMENDATVS auctore [Petro Plancio]. / Beschrijvinghe der geheeler werelt, van nieus in velen plaetsen verbetert door Petrum Plancium.
  De kaart op bovenstaande foto heeft rechtsboven een kleine beschadiging waardoor de naam ‘Petro Plancio’ verdwenen is. Vandaar deze toevoeging in de titel in cursieve letter en tussen rechte teksthaken.
• Afmetingen afdruk: 51 x 28,3 cm.
• De wereld afgebeeld in 2 hemisferen.
• Signatuur: ‘Baptista Doetecomius Sculptor’ midden onderaan de kaart, onder een fraai bewerkte kompasroos.
• Verso: Een corte aenwijsinghe van den afcomsten der Volcken die den Aerdtbodem bewoonen/ dienende tot verclaringhe des thienden Capittels Genesis/ ende der Geographische Tafel/ in welke de gheheele Werelt int korte beschreven wordt …

TWEEDE STAAT:

• In het Zuidpoolgebied staat in beide hemisferen de tekst: ‘MAGALLANICA’.

2. Ca. 1590 – HET PARADIJS (eerste staat)

Kenmerken:

• Titel: TABULA GEOGRAPHICA, IN QUA Paradisus, nec non Regiones, urbes, oppida, et loca describuntur; quorum in Genesi fit mentio: Auctore Petro Plancio.
  Geographische beschrijvinge des Paradys, oft Lusthofs Heden, metgaders der Landen, steden en plaetsen der welcker vermelt word int boeck der Scheppinge.
• Centraal bovenaan de kaarttitel in een lijst, links en rechts daarvan twee ovalen met de zondeval (links) en het offer van Abraham (rechts).
• Afmetingen afdruk: 23 x 17 cm (inclusief titel en afbeeldingen)
• Linksboven een cartouche met passer die twee schaalstokken van 2 cm bevatten.
• Rechtsboven de schaalstokken het signatuur: ‘Baptista Doetecomius Sculptor’
• Een geografische aanduiding van ‘Heden’ (Hof van Eden) ten zuiden van Babylon.
• De tekst onder de kaart vervolgt: ‘Verduytschinghe. Armenia major, Groot Armenien. …’
• Verso: ‘Dese Caerte moet ghestelt worden voor het derde Capittel Genesis. Corte verclaringhe over de Geographische beschrijvinghe des lusthofs Heden/ oft des Paradijs/ ende der omliggenden Landen ende Plaatsen…

TWEEDE STAAT:

1. ARABIA DESERTA bevat meer plaatsen, zoals Dedan, Kedar, Thema, Nabatæa, enz.
2. Lichte spellingsaanpassing op de versozijde.

3. Ca. 1590 – DE WOESTIJNREIS (eerste staat)

Kenmerken:

• Titel: Tabula Geographica, in qua Iisraelitarum, ab Ægypto ad Kenahanæam usque profectiones omnes, et stationes describuntur Aucto: P. Plancio.
  Geographische beschrijvinge der Heirtochten ende Rustplaetsen der kinderen Israels, treckende uijt Egijpten int Land va[n] beloften.
• Centraal bovenaan de titel in een ronde lijst, links en rechts daarvan twee rechthoekige lijsten met de afbeeldingen: Egyptenaren verdrinken in de Rode Zee (links) en Mozes wiens armen ondersteund worden in de strijd tegen de Amalekieten (rechts).
• Afmetingen afdruk: 23,5 x 17 cm (inclusief titel en onderschrift)
• Linksboven een cartouche met passer die twee schaalstokken van 2 cm bevatten.
• Linksonder van het cirkelfiguur met de opstelling van de 12 stammen, het signatuur: ‘Baptista Doetecomius Sculptor’
• De plaatsen tijdens de woestijnreis aangeduid met cijfers van 1-41
• Tekst in rechthoekige kader (in 3 kolommen): ‘Verduytschinghe’, met vervolgens een aantal geografische specificaties.
• Verso: ‘Dese Caerte moet ghestelt worden voor het 33. Capittel Numeri.

TWEEDE STAAT:

1. Gewijzigde kustlijn tussen Ægypti en Terræ Canahan. Te herkennen aan ‘DESERTUM SCHUR’ bij de eerste, en ‘DESERTUM / SCHUR’ bij de tweede staat.
2. Links van de reisroute, tussen 12 en 13 zijn meer bergen getekend en de kwartels zijn verdwenen.
3. Rechtsonder wordt de stad Midiam vermeldt.
4. De afbeeldingen zijn bijgewerkt met hoger contrast.

4. Ca. 1590 – HET BELOOFDE LAND (eerste staat)

Kenmerken:

• Titel: Tabula Geographica in qua regiones Cananææ, et loco:rum situs (prout ea tempo:re Christi, et Apostolorum fuerunt) de integro describuntur, ac suis Limitibus distinguntur auctore Petro Plancio.
  Geographische beschrivinge des Lands van beloften, gelijck dat zelvige ten tijden Christi, en der Apostelen in zijne bijzondere landschappen is afgedeelt geweest: van nieus geteeckent, en met landpaelen onderscheijden door Petrum Plantium.
• Rechtsonder een titelcartouche, omlijst met ornamenten en een fluitspeler.
• Centraal onderaan het signatuur: ‘Baptista Doetecomius Sculptor’
• Links bovenaan een grote kompasroos
• Boven de titelcartouche de tekst: ‘Cum Privilegio ad Sexennium’.
• Verso: ‘Dese Caerte moet ghestelt worden voor het Evangelium Matthei. / Corte verclaringhe…’

TWEEDE STAAT:

1. Een aantal nieuwe plaatsen en rivieren werden toegevoegd, zoals Eleutherus fl. Boven Tripols, Legio boven Nazareth. Veel nieuwe plaatsen ten NO. Van Gad en Ruben, Gilboa mons en Naïn boven Isaschar, DA ROMA onder Hebron en Besor torrens onder Beersaba.
2. De kusten werden opnieuw gearceerd.
3. De titelcartouche is opgefrist.

5. Ca. 1590 – DE ZENDINGSREIZEN (tweede staat)

Kenmerken:

• Titel: Tabula Geographica, in qua omnes regiones, urbes, oppida et loca describuntur, quorum mentio fit in Actis et Epistolis Apostolorum, et Apocalypsi: de integro multis in locis emendata, ac regionum limitibus distincta. Auctore Petro Plancio.
  Geographische beschrijvinghe aller landen, steden en plaetsen van welcken vermelt wordt inde Handelinghen, ende Sendbrieuen der Apostelen ende der openbaringhe Ioannis: van nieus in vele plaetsen verbetert ende met landpaelen onderscheijden door Petrum Plantium.
• Centraal bovenaan de titel omlijst, links en rechts daarvan twee ovalen met de bekering van Saulus van Tarsus (links) en Paulus lijdt schipbreuk bij Malta (rechts).
• Afmetingen afdruk: 29 x 36 cm (inclusief titel en onderschrift); enkel de kaart: 17 x 34,5 cm.
• Rechtsonder een cartouche met passer die twee schaalstokken van 2 cm bevatten.
• Linksonder het signatuur: ‘Baptista Doetecomius Sculptor’
• Onder de kaart rechthoekig kader met specificaties over plaatsen, met de titel: ‘Regionum et Præcipuarum vrbium nomina Antiqua et Recentia.’
• Verso: ‘Dese Caerte moet ghestelt worden voor de Handelinghen der Apostelen. / Tot den Leser. / Hoe duyster alle historien ende geschiedenissen vallen…’

TWEEDE STAAT:

• In de afbeelding in het linkerovaal is de afbeelding van God gewijzigd in een lichtbundel.

DERDE STAAT:

1. Andere rivierloop in het oosten. Babylon, Pacoria en Sippora krijgen een andere ligging op de kaart.
2. Toevoegingen van plaatsen in Zuid-Turkije en in het Oosten van Griekenland.
3. De afbeeldingen in de ovalen zijn opgefrist.