Petrus Plancius (1552-1622)

• Tweede serie kaarten (1604)

Plancius’ eerste reeks van 5 bijbelkaarten kwam omstreeks 1590 gereed voor publicatie. De kaartenreeks van Johannes van Deutecum uit 1595 was echter kwalitatief beter en aantrekkelijker. Plancius voelde de noodzaak om een tweede, verbeterde serie Bijbelkaarten te ontwerpen. De grafische realisatie werd geleverd door Baptista van Deutecum uit Amsterdam. Het resultaat was een reeks van 6 Bijbelkaarten en een vogelzichtprojectie van de stad Jeruzalem. De wereldkaart bleef nagenoeg ongewijzigd, behalve de toegevoegde tekst ‘Magallanica’ in het Zuidpoolgebied. Maar ook bij de andere kaarten leverden de geografische onderdelen geen significante verschillen op.

Niettemin worden bij één oogopslag de verschillen met de eerste kaartenserie meteen duidelijk. De nieuwe reeks is met haar uitbundige randversieringen bijzonder attractief. Met uitzondering van de wereldkaart werd de geografische kaart als het ware ‘omlijst’ met 15 Bijbelse taferelen, elke scene gevat in een afzonderlijke cartouche. De kaart van het ‘Paradys’ wordt nog eens extra opgeluisterd door links van de kaart een tafereel van het aards paradijs af te drukken. Het presenteert een idyllische voorstelling van de Tuin van Eden, rijk aan flora en fauna, met een eenhoorn op de voorgrond.

De tweede kaartenreeks van Plancius is dus van een hoge decoratieve waarde. Hierbij was het niet alleen de bedoeling om Bijbelse gebeurtenissen een geografische duiding te geven. Ook het voorstellingvermogen van de lezer werd geprikkeld door een visuele blik op Bijbelse verhalen te bieden. In deze vorm gaf Plancius een nieuw elan aan het begrip ‘bijbelkaarten’, dat ruim anderhalve eeuw navolging zou krijgen door andere kaartenmakers. Illustratieve Bijbelkaarten werden getekend door onder andere Claes Jansz. Visscher, Nicolaes Visscher, Savry, Berchem, Danckerts, Keur en de Hooghe.

Het succes van deze reeks Planciuskaarten vertaalt zich ook doordat zij vrijwel ongewijzigd heruitgegeven werd op naam van ‘D.R.M. Mathes’ (ca. 1625) en in aangepaste vorm door Joost Hartgers (1653).

Deze tweede serie van bijbelkaarten worden o.a. aangetroffen in volgende Bijbels:

• BIBLIA, J.E. Cloppenburch (1604)
• BIBLIA, J.E. Cloppenburg (1609)
• BIBLIA, J. Van Waesberghe (1612)
• BIBLIA, Paedts en Bouwenszoon (1614)
• BIBLIA, E. Adriaensz (1623)

De wereldkaart is één van de vroegste producties van Plancius en is gebaseerd op de wereldkaart van Mercator uit 1587. Er zijn evenwel correcties aangebracht in Zuid-Amerika en de Salomonseilanden. De afbeelding van Japan als één van drie grote eilanden is ook ongebruikelijk. Het Zuidpoolgebied (Terra Australis) is nog even groot getekend als bij Ortelius en bevat namen uit het Marco Polo-tijdperk.

1. Ca. 1604 – WERELDKAART

Kenmerken:

• Titel: ORBIS TERRARVM TYPVS. DE INTEGRO MVLTIS IN LOCIS EMENDATVS / Beschijvinghe der geheeler werelt, van nieus in velen plaetsen verbetert door Petrum Plancium.
• De wereld afgebeeld in 2 hemisferen.
• Signatuur: ‘Baptista Doetecomius Sculptor’ centraal onderaan de kaart, onder een mooi bewerkte kompasroos.
• Afmetingen afdruk: 51 x 28,3 cm.
• Verso: ‘Een corte Aenwysinge van den afkomsten der Volcken / die den Aertbodem bewoonen/dienende tot verclaringhe des thienden Capittels Genesis/ende der Geographische Tafel/ in welke de gheheele Werelt int korte beschreven wordt …

2. Ca. 1604 – HET PARADIJS

Kenmerken:

• Titel: TABULA GEOGRAPHICA, IN QUA PARADISUS, NEC NON REGIONES, UR=bes, oppida, et loca describuntur; quorum in Genesi mentio fit: Auct. Pet. Planc. Geographische beschryvinge des Paradijs, oft Lusthofs Heden, metgaders der Landen, steden en[de] plaetsen, der welcker vermelt word int boeck der Scheppinge. Gedruckt tAmstelredam by Jan Evertsz. Cloppenborch, Met Privilegie voor 8. Jaeren. / Baptista Doetechomius sculpsit.
• Links van de kaart een afbeelding van het paradijs, de Hof van Eden. Adam en Eva worden hier omringd door allerlei dieren met rechts onderaan een eenhoorn.
• Centraal onderaan de paradijsprent staan de initialen ‘DvB inven.’ die waarschijnlijk refereren naar de Haagse graveur Daniël van Bremden (1587-1663).
• Het in Ezechiël genoemde land ‘Magog’ wordt ten oosten van Syrisch Antiochië aangeduid (Ezech. 38:2).
• Verso links: Verduytschinghe der woorden in dese Caerte… Corte verclaringhe over de Geographische Beschryvinghe…
• Verso rechts: Deze Caerte moet ghesteldt vvorden voor het derde Capittel Genesis. Vander Scheppinghe der Wereldt …
• Rondom de kaart staan 15 afbeeldingen van verhalen uit Genesis. Om enkele toe te lichten (vanaf linksboven, naar de richting van de klok):
  2) Adam en Eva nemen van de verboden vrucht (Gen. 3).
  4) De ark van Noach en de Zondvloed (Gen. 7).
  5) De bouw van de Toren van Babel (Gen. 11).
  7) Engelen brengen Lot en zijn gezin in veiligheid bij de vernietiging van de steden Sodom en Gomorra (Gen. 19).
  8) Abraham offert zijn zoon Isaäc (Gen. 22).
  9) Isaäc zegent zijn zoon Jakob in plaats van diens broer Esau (Gen. 27).
  12) Jozef wordt door zijn broers als slaaf verkocht (Gen. 37).
  15) De ‘sterfbedprofetie’ van Jakob te midden van zijn zonen (Gen. 49).

3. Ca. 1604 – DE WOESTIJNREIS

Kenmerken:

• Titel: TABULA GEOGRAPHICA, IN QVA IISRAELITARUM, AB ÆGYPTO AD KE=nahanœam usque profectiones omnes, et stationes describuntur Auctore Pet: Planc:
  Geographische beschryvinge der Heirtochten ende Rustplaetsen der kinderen Israels, treckende uijt Egypten int Land van beloften. Gedruckt tAmstelredam by Ian Evertsz. Cloppenborch, Met Privilegie voor 8. Jaeren.
• Afmetingen afdruk: 49 x 29 cm (afmetingen kaart: 32,5 x 17 cm).
• De route van de woestijnreis wordt aangegeven met nummers 1-41
• Verso: Dese Caerte moet gestelt worden voor het 33. Capittel Numeri. Corte verclaringhe vande Tochten/die de kinderen Israels…
• Rondom de gehele kaart staan 15 afbeeldingen van verhalen uit Exodus, Numeri en Deuteronomium. Om er enkele te vermelden (vanaf het titelkader, tegen de richting van de klok in):
  1) De kindermoord / Mozes in een mandje drijvende op de Nijl gevonden door de dochter van Farao (Exod. 2).
  2) Mozes ontvangt een opdracht van God om Israël uit Egypte te leiden (Exod. 3).
  4) Mozes staf wordt een slang ten overstaan van Farao en de Egyptische priesters (Exod. 9).
  5) Het paschalam wordt gegeten / de engel doodt alle eerstgeborenen (Exod. 12).
  6) Tocht door de Rode zee (Exod. 14).
  9) Mozes werpt de 2 stenen tafelen stuk bij het zien van de Isaëlieten die het gouden kalf vereren (Exod. 32).
  11) De gebeurtenissen rond de ‘koperen slang’ (Num. 21).
  14) Twee verspieders met een draagstok waarmee een tros druiven gedragen wordt als bewijs van de vruchtbaarheid van het land Kanaän (Num. 13).

4. Ca. 1604 – HET BELOOFDE LAND

Kenmerken:

• Titel: TABULA GEOGRAPHICA, in OMNES RE=giones, urbes, oppida, loca et fluvij Israeliæ describuntur; quorum mentio fit in Iosua, et alijs veteris Testamenti libris: de integre multis in locis emendata, ac regionum limitibus distincta.
  Geographische beschryvinge, waer in alle landschappe[n], steden, plaetsen en rivieren des lands Israel word beschreve[n]; waer van in Iosua, en[de] anderen boecken des Ouden testaments vermelt wordt: van nieus in velen plaetsen verbetert, en[de] met landpalen onderscheyden.
  Gedruckt tAmstelredam by Ian Evertsz. Cloppenborch, Met Privilegie voor 8. Jaeren. / Baptista Doetechomius sculpsit.
• Afmetingen afdruk: 49,5 x 29 cm (afmetingen kaart: 32 x 17 cm).
• Titel bovenaan de kaart.
• Linksonder een kompasroos; het oosten boven.
• Verso: Dese Caerte moet ghestelt worden voor het 13. Capittel des Boecx Josue. Corte verclaringhe over de Geographische beschryvinghe des Landts van Beloften …
• Rondom de gehele kaart staan 15 afbeeldingen van verhalen uit Jozua, Rechters, 1 & 2 Samuël, 1 Koningen, Esther en Daniël. Om er enkele te vermelden (vanaf het titelkader, tegen de richting van de klok in):
  1) Israël neemt onder leiding van Jozua het land Kanaän in met de Ark des Verbonds voorop (Joz. 3).
  3) Gods engel verschijnt aan rechter Gideon (Recht. 6).
  5) Na de overwinning op Ammon komt Jefta’s dochter haar vader tegemoet (Recht. 11).
  6) Simson verscheurt een leeuw en diens strijd tegen de Filistijnen met een ezelskinnebak (Recht. 14).
  7) De profeet Samuël zalft Saul tot koning over Israël (1Sam. 10).
  8) David verslaat de Filistijnse reus Goliath (1Sam. 17).
  10) Sadrach, Mesach en Abednego worden gered uit de vuuroven (Daniel 3).
  12) Koningin Esther op audiëntie bij koning Ahasveros en redt haar volk van een genocide (Esther 5 & 7).
  15) Davids zoon Absalom door Joab gedood (2Sam. 18).

5. Ca. 1604 – JERUZALEM

Kenmerken:

• Titel: Waerachtige beschrijvinge vande wijdvermaerde Conincklicke Hooft Stadt Ierusalem; waerinne oogenschijnelick verthoont wordt de eijgentlicke gelegendheijdt vande oude stadt; burght Zions; berg Moria; met het heerlick huijs des Heeren daerop gebouwet; ende gevoegt de afbeeldinge vande Wooninge, ende Tempel Gods met te Arke des Verbonds, ende den Genadenstoel mette Cherubinen; met de goude Tafel der Thoonbrooden, gouden Luchter, Wieroockaltaer, Offeraltaer, copere Zee, ende coperen gestoelten, mette ketelen daer toe gehoorende. Auct . Pet. Planc.
  Gedruckt tAmstelredam bij Ian Evertsz. Cloppenborch, Met Privilegie voor 8. Jaeren.
• Afmetingen afdruk: 49 x 29 cm (afmetingen kaart: 32,5 x 17,2 cm).
• Titel bovenaan de kaart.
• De prent toont een vogelzichtprojectie van de stad Jeruzalem.
• Verso rechts: Tot den leser. De Heylighe Stadt Ierusalem wert niet … (vaak in een andere spelling en met andere letters).
• Rondom de gehele kaart staan 15 afbeeldingen van de gereedschappen en attributen die in de Tabernakel en later in de Tempel gebruikt werden. Om er enkele te vermelden (vanaf het titelkader, tegen de richting van de klok in):
  1) De Ark des Verbonds, waarop twee Cherubs die de Ark met hun vleugels bedekken (Exod. 25).
  6) Het offeraltaar (Exod. 27).
  8) Bedrijvigheid in de Tabernakel (Exod. 26).
  10 & 11) De tempel en het tempeldomein in Jeruzalem (zonder Schriftvermelding).
  13) De Koperen Zee (1Kon. 7).
  15) Heropbouw en werkzaamheden Jeruzalem (Neh. 4).

6. Ca. 1604 – PALESTINA TIJDENS JEZUS’ BEDIENING

Kenmerken:

• Titel: TABULA GEOGRAPHICA IN QVA REGIONES CANANÆÆ, ET LOCORUM SITUS PRO=ut ea tempore Christi, et Apostolorum fuerunt de integro describuntur, ac suis Limitibus distinguntur / Auctore. Petro Plancio.
  Geographische beschrijvinge des Lands van beloften, gelijck dat zelvige ten tijden Christi, en der Apostelen in zijne bijzonderen landschappen is afgedeelt geweest; van nieus geteeckent, en met landpaelen onderscheijden, door Petrum Plantium.
  Gedruckt tAmstelredam bij Ian Evertsz. Cloppenborch, Met Privilegie voor 8. Jaeren.
• Afmetingen afdruk: 49 x 29 cm (afmetingen kaart: 32,5 x 17 cm).
• Titel boven.
• De kaart toont de landstreken waar Jezus zijn bediening doorbracht – Galilea en Judea.
• Linksonder een kompasroos: Oosten boven.
• Verso: Dese Caerte moet ghestelt vvorden voor het Euangelium Matthei. Corte verclaringhe over de Geographische Beschrijvinghe des Landts van Beloften.
• Rondom de gehele kaart staan 15 afbeeldingen uit de Evangeliën. Om er enkele te vermelden (vanaf het titelkader, tegen de richting van de klok in):
  2) De stamboom van David tot Jezus Christus (Mat. 1 / Luc. 3).
  3) Oosterse astrologen bezoeken het kind Jezus (Mat. 2 / Luc. 2).
  4) De kindermoord rond Bethlehem op bevel van Herodes (Mat. 2).
  6) De verzoeking van Christus door de Duivel (Mat. 4 / Luc. 4).
  7) De bruiloft van Kana / Jezus 1^ste wonder en verandert water in wijn (Joh. 2).
  11) Het Laatste Avondmaal (Mat. 26 / Marc. 14).
  14) De kruisiging van Jezus (Mat. 27 / Joh. 19).
  15) Jezus verschijnt aan zijn discipelen (Luc. 24 / Joh. 20).

7. Ca. 1604 – PAULUS’ ZENDINGSREIZEN

Kenmerken:

• Titel: TABULA GEOGRAPHICA, IN QVA OMNES REGIONES, URBES, OPPIDA ET LOCA DE=scribuntur, quorum mentio fit in Actis et Epistolis Apostolorum, et Apocalypsi; de integro multis in locis emendata, ac regionum limitibus distincta. auct. Pet. Planc.
  Geographische beschrijvinghe aller landen; steden en plaetsen van welcken vermelt wordt inde Handelinghen, ende Sendbrieven der Apostelen; van nieus in vele plaetsen verbetert, ende met landpaelen onderscheijden door Petrum Plancium.
  Gedruckt tAmstelredam bij Ian Evertsz. Cloppenborch, Met Privilegie voor 8. Jaeren.
• Afmetingen afdruk: 49 x 29 cm (afmetingen kaart: 34,5 x 17 cm).
• Titel boven.
• De kaart toont de landstreken rond het Middellandse Zeegebied; het huidige Italië, Griekenland, Turkije, Syrië, Israël, het noorden van Egypte en de noordelijke kustlijn van Afrika.
• Rechtsonder 2 schaalstokken van 4,1 cm in een cartouche.
• In de Middellandse Zee een kompasroos: noorden boven.
• Verso: Dese Caerte moet ghestelt vvorden voor de Handelingen de Apostelen. Tot den Leser. Hoe duyster alle Historien ende gheschiedenissen vallen/ insonderheydt de ghene/ in welcken van … (de spelling is niet steeds gelijk).
• Rondom de gehele kaart staan 15 afbeeldingen van taferelen uit de Handelingen der Apostelen en de Openbaring van Johannes. Om er enkele te vermelden (vanaf titelkader, tegen de richting van de klok in):
  1) Stichting van de Christelijke gemeente / uitstorting van heilige geest over 120 discipelen van Christus (Hand. 2).
  2) Ongeveer 3.000 bekeerlingen gedoopt op basis van het getuigenis en toespraak van Petrus (Hand. 2).
  6) Martelaarschap van Stefanus (Hand. 7).
  8) Bekering van Saulus van Tarsus (Hand. 9).
  9) Petrus ontvangt een visioen van onreine dieren en krijgt de opdracht te slachten en te eten (Hand. 10).
  11) Paulus wordt in Lystra gestenigd en buiten de stad voor dood achtergelaten (Hand. 14).
  14) Een zevenkoppig, wild beest wordt bereden door een hoer en de voltrekking van het oordeel erover (Openb. 17).